W polskim systemie prawnym pokrzywdzony może, oprócz pełnienia roli świadka, podjąć aktywną rolę procesową — jako oskarżyciel posiłkowy. Instytucja ta reguluje art. 53 Kodeksu postępowania karnego i dotyczy wyłącznie przestępstw ściganych z urzędu . Uczestnictwo w tej roli jest prawem, nie obowiązkiem .
Kiedy można złożyć oświadczenie o przystąpieniu
Zgodnie z art. 54 KPK pokrzywdzony może złożyć oświadczenie o zamiarze działania jako oskarżyciel posiłkowy aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej . To kluczowy moment — po jego przekroczeniu inicjatywa jest niemożliwa do przywrócenia.
Rodzaje oskarżyciela posiłkowego
- Uboczny oskarżyciel posiłkowy – działa obok prokuratora, przyjmując jego akt oskarżenia i wspierając dochodzenie .
- Subsydiarny oskarżyciel posiłkowy – działa samodzielnie, gdy prokurator umorzy postępowanie lub odmówi wszczęcia, wnosi własny akt oskarżenia w terminie miesiąca od zawiadomienia o decyzji prokuratora .
Inni pokrzywdzeni, którzy zostaną ujawnieni w aktach, mogą przyłączyć się nawet do subsydiarnego oskarżywacza .
Uprawnienia oskarżyciela posiłkowego
Po uzyskaniu statusu, przysługują mu prawa analogiczne do uprawnień oskarżyciela publicznego, w tym:
- wgląd w akta, sporządzanie notatek i żądanie kserokopii dokumentów,
- składanie wniosków dowodowych, przesłuchiwanie świadków, biegłych,
- możliwość zabrania głosu nawet po zamknięciu przewodu sądowego – również mowa końcowa ,
- prawo odwołania się, tj. złożenia apelacji lub zażalenia, wraz z wnioskiem o uzasadnienie wyroku na piśmie .
Ponadto sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych ze względu na zachowanie prawidłowego toku postępowania .
Terminy w przypadku cofnięcia aktu oskarżenia przez prokuratora
Jeśli prokurator cofa oskarżenie, stając się w danej sprawie oskarżycielem publicznym, to nie pozbawia to pokrzywdzonego statusu oskarżyciela posiłkowego . Nawet osoby, które wcześniej nie wstąpiły do sprawy, mogą to uczynić w ciągu 14 dni od powiadomienia przez sąd o cofnięciu aktu .
Pełnomocnictwo i koszt
Oskarżyciel posiłkowy może działać osobiście lub przez pełnomocnika — adwokata lub radcę prawnego. W razie trudności finansowych możliwe jest wyznaczenie pełnomocnika z urzędu; koszty ponosi wtedy Skarb Państwa, choć może je zasądzić później od strony przegranej .
Udział w postępowaniu nie wiąże się z obowiązkiem ponoszenia opłat sądowych. Jedynie przy wniesieniu apelacji, która zostanie oddalona, sąd może obciążyć uczestnika kosztami .
Korzyści z udziału osobiście lub poprzez pełnomocnika
Osoby pokrzywdzone często najlepiej znają kontekst zdarzenia. Angażując się jako oskarżyciel posiłkowy, mogą wpływać na przebieg procesu — składając pytania, wnioski, żądając określonych kar, zaskarżając wyrok. W doświadczeniach kancelaryjnych ich rola często okazywała się decydująca w wyjaśnieniu istotnych okoliczności przez sąd.
Kiedy warto rozważyć przystąpienie do sprawy jako oskarżyciel posiłkowy?
- Sprawa wymaga aktywnego udziału pokrzywdzonego: znasz szczegóły, które mogą zadecydować o rezultacie.
- Chcesz mieć realny wpływ na wnioskowanie dowodowe, przesłuchania, apelacje.
- Liczysz na ścisłą reprezentację interesu pokrzywdzonego, szczególnie poprzez adwokata.
Aktualne orzecznictwo i praktyka
W orzeczeniu Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z czerwca 2025 r. podkreślono, że prawo działania jako oskarżyciel posiłkowy przysługuje niezależnie od decyzji prokuratora o odstąpieniu od oskarżenia — podkreślając znaczenie samodzielnej decyzji pokrzywdzonego . W praktyce sądy również informują, że brak stawiennictwa odpowiednio powiadomionego uczestnika może być traktowany jako zrzeczenie się roli i skutkować umorzeniem w niektórych wykroczeniowych sprawach .
Podsumowanie
Pokrywanie roli oskarżyciela posiłkowego otwiera przed pokrzywdzonym szerokie spektrum uprawnień i możliwości działania w procesie karnym. Warto tę instytucję dobrze rozważyć — zarówno pod kątem korzyści, jak i obowiązków proceduralnych. Terminowe złożenie oświadczenia, wybór pełnomocnika czy gotowość do aktywnego udziału mogą zdecydować o skuteczności działań w sądzie.
Jeśli znajdują się Państwo w pozycji osoby pokrzywdzonej i rozważają podjęcie roli oskarżyciela posiłkowego—zarówno osobiście, jak i poprzez pełnomocnika—zapraszam do kontaktu. Chętnie przedstawię szczegóły, doradzę najlepsze rozwiązanie i podejmę się reprezentacji procesowej.
Artykuł powstał przy współpracy z Kancelarią Adwokat Iwona Mastalerz
ul. Gabriela Narutowicza 3, 33‑300 Nowy Sącz
Tel.: (+48) 504 188 130 · e‑mail: biuro@adwokat‑mastalerz.pl
